A lóxica do desexo, legado barroco?

Na vida do home/da muller hai subxacente unha estrutura psíquica na que se libran, máis ou menos conscientemente, loitas entre o desexo e a racionalidade dos feitos; pero parece a algúns estudosos que esta loita adquire especial relevancia e invístese de diversas modalidades no período barroco español. E destaca con inusitado vigor nas etapas de decadencia a categoría do DESENGANO, como resultado da relación entre o INTENTO e o FRACASO, no nivel individual e social, e, máis frecuentemente, con matizacións políticas.

Delimitar algún termo é absolutamente necesario nunha temática como esta, de especial complexidade. Así pois, comecemos polo BARROCO. Unha historia calquera da literatura ou da arte, diranos que se trata dun movemento artístico e cultural, en Europa, que se inicia no século XVI e ocupa o XVII e XVIII. Ten que ver na sociedade co extravagante, mais tamén coa excesiva ornamentación, designando todo o que é desordenado e confuso; fiel á súa significación orixinaria portuguesa, “barrocco” ou “barruecco”, que designaba en portugués as PERLAS DEFORMADAS, DE FORMA IRREGULAR.

En canto ao DESENGANO dinos D. Jorge M. Ayala, profesor de Filosofía na Universidade de Zaragoza e especialista sobre autores do Barroco, que se converteu nun tópico desta época, e afecta ás tensións sociais, psicolóxicas, filosóficas e morais. É unha época de crises persoal, económica e institucional, algo que talvez nos soe a actualidade. Resalta o profesor a existencia de dous tipos de persoas: Os pícaros e os políticos. Os primeiros forzando unha degradación da vida coas súas experiencias moralizadoras e co seu enfrontamento á orde vixente. Os políticos, en contradición coa actualidade, convertendo a política nunha empresa moral.

En todo caso, hai unha actitude pesimista ante a vida, con causas estruturais e persoais. O engano xa está na entrada do mundo, e o desengano na saída. Polo tanto, o home familiarízase co engano, e é tarde cando se desengana: a paixón esvaece a percepción do engano, e píntanos a realidade da cor dos nosos DESEXOS. A bacía, a cunca, do barbeiro obsesiona a D. Quixote como helmo de Mambrino, e xustifícoo: “ e así, iso que a ti che parece bacía de barbeiro, paréceme a min helmo de Mambrino...”, e ata pensaba D. Quixote que isto o favorecía moito, porque “como ven que non é máis que unha bacía de barbeiro, non se coidan de procurala”.

Pero non lles é nada estraño esa visión que temos das cousas, xa que responde a LÓXICA DO NOSO DESEXO, posto que...ata onde podemos asegurar que percibimos as cousas e eventos tal e como son en si, se as aparencias andan polo medio?. Pero o problema preséntase cando empezamos a darnos conta de que esa mesma realidade pode ser doutro modo, especialmente cando outras persoas a ven doutra maneira, e pensamos que a nosa visión dela pode ser falsa, polo que hai que intentar fuxir da mesma, vítimas dun engano que se substancia na nosa vida.

Non soa a estraño que a “lóxica do desexo” sexa prodigada, sobre todo en perspectiva política, nos nosos tempos. É o legado da súa aplicación na escasa racionalización dos gastos; no descoido de toda clase de desbarates; na proliferación de actitudes festivas, cun enorme dispendio de enerxías improdutivas; no uso dunha linguaxe alusiva, sempre suficientemente equívoca para evitar responsabilidades; inxenuidade argumental; comportamentos teatrais; desmesura normativa carente de principios; atentado ao bo sentido das dinámicas xurdidas da madurez progresiva: rechamantes tatuaxes corporais, atávicos abelorios...; descontextualización das decisións dos representantes do pobo en función da defensa do poder; contradicións sen lóxica superación; a teima de expresar contidos distintos coas mesmas palabras, ignorando o rigor semántico; etc.; etc.

Non obstante, tamén é un legado barroco ese empeño que pon o home en borrar as pegadas do engano, como se evidencia no CRITICÓN, de Baltasar Gracián, no que se toma como un obxectivo acadar unha visión desenganada da vida humana. E isto xustifica que se persiga unha visión total, e non fragmentaria, da nosa propia realidade persoal; pero só pode facerse con plena garantía, creo eu modestamente, dende os finais do decurso vital, aínda que este autor adianta o proceso da análise de verificación recorrendo á RAZÓN, a que denomina “madre do desengano”.

Nesta liña pretende desvelar a verdade da realidade, sacando o velo das aparencias da mesma (enganos, ilusións, xesticulacións asertivas. etc.). Polo tanto, o desengano empeza cunha actitude cautelosa ante os semellantes e as cousas, porque a falsidade non está nestas, senón en quen se engana a si mesmo e non ten vontade de superarse, e déixase caer de INCAUTO. Hai que loitar contra a irracionalidade volitiva e pasional do home/da muller para evitar interferencias no coñecemento da realidade que dificulten o proceso do desengano, introducíndose inquisitorialmente nas estruturas pasionais e dos desexos incontrolados. Na nosa actualidade, a xestión política trouxo un problema que se estende a demasiados cidadáns embarcados no gregarismo que xeran as “partitocracias”: Urxe cambiar a opacidade do velo ideolóxico, estendido para ocultar a verdadeira realidade, pola claridade que aporta o desengano a tempo, mediante a racionalización adecuada.

Escuso dicirlles o importante que é que o home sexa el mesmo, e para iso non debe recear apandar co esforzo de coñecerse a si (lembren o artigo anterior neste punto). Hai que desconfiar das opinións comúns xeradas en grupos, para evitar o gregarismo, e tamén facer unha crítica da lectura oficial da sociedade, comparándoa coas propias opinións, para neutralizar o SER-NOUTRO, a alienación, estando sempre á procura do SER-EN-SI. Claro, isto raia no individualismo, que tamén conta cun espazo nada desprezable no barroco.

Aínda que ande o paradoxo polo medio, os pensadores barrocos pensan que tamén é mester tratar as paixóns, a hora de enfrontarse con elas, desapaixonadamente, para non anular o fío afectivo que sostén a esperanza do home/da muller, os seus desexos e as súas ganas de vivir, porque así mesmo eles/elas contan coas paixóns e desexos como elementos constitutivos da súa realidade persoal. Precisamente por isto, cando se fala de borralas ou neutralizalas, penso que debe entenderse que a razón ha de considerar con apaixonamento o que se compromete e preocupa do mundo, ofrecéndonos, así, un modelo válido para os nosos tempos.

Pero isto lévanos a formular unha pregunta: Podemos, e debemos, xulgar como un modelo válido o fomentado por quen propicia o engano, compromete a convivencia social cunha lóxica do desexo incontrolado, introduce desbarates descontextualiza, contradise, emprega equívocos intencionais para disimular as chacotas das ansias de poder , ...?. Este legado, desafortunadamente, tamén o temos; pero cun desmedido empeño en esquivar a crítica barroca, que o leva a presentarse cunhas características vinculadas aos nosos tempos, e seguramente esixa unha análise máis refinada e referida á praga da OSTENTACIÓN, debida ao desinterese e desvinculación dunha xerarquía axiolóxica en consonancia coa dignidade humana. Porque é evidente que facemos ostentación das aparencias – e se non consideren os lectores a praga dos “másteres” –, o que contradí os obxectivos do proceso barroco do desengano.

Do pesimismo barroco tamén somos legatarios. E este pesimismo está ben reflectido nas seguinte confesión que fai Critilo a Andronio (personaxes do Criticón), nestas palabras traducidas ao galego: “Tan gustosa foi para min as túa relación, como penosa ha de ser a miña. Ditoso tu que te creaches entre feras, e ai de min!, que entre os homes, pois cadaquén é coma un lobo para o outro, se non é peor o ser home. Tu contáchesme como viñeches ao mundo: eu direiche como veño del e veño tal, que aínda eu mesmo descoñezo”. (Cita da selección do Dr. Ayala).Evidentemente, mentres o mundo físico causa unha admiración que nos invita a filosofar (Aristóteles), o humano xera combatividade. E singularmente o político desconcerto, porque na prédica da concordia aniña o virus da discordia.